TẮT ĐÈN
& lời bình của Nguyên Si
Có một anh mù lại thăm một người
bạn đến khuya mới về. Người bạn trao cho anh ta một cái đèn.
- "Tôi cần chi tới đèn, anh ơi.
Đối với tôi, ánh sáng cũng như bóng tối mà thôi", người mù buồn bã trả lời.
- "Tôi biết lắm. Anh chẳng cần
đèn để dò đường đi. Nhưng có đèn anh sẽ đỡ bị người khác đâm vào anh. Vậy anh
cứ cầm lấy đi"
Người mù cầm đèn mạnh dạn bước đi.
Nhưng chẳng bao lâu, có kẻ đâm thẳng vào anh ta.
- "Ô hay! Đi đứng phải coi chừng
một chút chứ. Bộ ông không nhìn thấy ánh đèn của tôi sao?"
Người lạ mặt trả lời chậm rãi:
- "Này ông bạn ơi ! Đèn ông bạn đã
tắt từ lâu rồi..." (*)
Lời bình của Nguyên Si
Chắc hẳn sẽ có kẻ đa sầu đa cảm đọc chuyện này
mà động mối thương tâm, trách ta sao lấy sự tàn tật của người đời mà làm trò
cười cho thiên hạ. Ta xin gạt nước mắt cho người, và đáp: luân lý hay phi luân
lý đều không có chỗ đứng trong chuyện Thiền. Dĩ nhiên vẫn có những kẻ trình
bày hay hiểu chuyện Thiền như những bài học luân lý, lại có kẻ khác rêu rao
rằng Thiền là một hệ thống triết lý hoàn toàn phi luân lý, phi đạo đức, phi
nhân bản, phi vân vân. Ta thấy thật chẳng khác chi một đằng trói buộc Thiền
lại bằng một sợi dây khô cằn, cứng nhắc, một đằng ném tung Thiền lên thượng
tầng không gian, để rồi nhào xuống... hố thẳm của tư tưởng. Hơn nữa, chưa thấu
được lẽ Không mà đã bài bác tất cả, ta e ngại rằng thái độ đó chẳng là kiêu
ngạo lắm thay!
Cho nên vấn đề luân lý hay phi luân lý thường
đưa tới cố chấp hay ngạo mạn, cả hai đều trái ngược với tinh thần Thiền vậy.
Chuyện Thiền thường có giá trị biểu tượng, cho
nên "mù" ở đây phải hiểu theo một nghĩa rất rộng, chẳng những bao gồm những kẻ
không có mắt, mà còn gồm những kẻ "có mắt không ngươi", những kẻ tuy giác quan
đầy đủ, nhưng nhận thức vẫn sai lầm. Nói như vậy thì câu chuyện trên xảy ra
mỗi ngày, và ở mọi nơi, chẳng có chi là hiếm lắm thay!
Nhận định sai lầm đầu tiên của kẻ mù là khi
được người bạn trao cho cây đèn, anh chỉ nghĩ đến một mặt của cái dụng, tức là
soi đường cho anh đi. Anh quên rằng cây đèn còn có thể soi sáng anh như soi
sáng một đồ vật, để kẻ khác nhìn thấy mà tránh anh. Ôi, chẳng qua là chấp ngã
quá mà thôi! Kẻ ngu si luôn luôn coi mình như trung tâm của vũ trụ, như chủ
thể của mọi tiếp xúc. Có biết đâu rằng mình cũng chỉ là một sự vật trong thế
giới tương quan, một đối tượng cho một chủ thể khác.
Ta chợt nhớ tới mùa hè trong thư viện, thường
có những kẻ cởi giày cho mát mẻ đôi chân. Chủ thể được mát mẻ, nhưng có biết
đâu rằng đôi chân cũng là một đối tượng gây nhiều "khó khăn" cho những kẻ
khác?
Sai lầm thứ nhì của kẻ mù là khi có cây đèn
rồi, thì lại chấp chặt vào ý niệm đèn sáng, cho nên quên rằng cây đèn có thể
tắt đi. Ôi! còn gì dễ lu mờ, dễ tắt hơn ngọn đèn đang sáng tỏ? Còn gì tiêu
biểu hơn cho tính vô thường của vạn vật, như trong kinh Kim Cương Bát Nhã Ba
La Mật Đa, đã có nói:
"Hãy
coi thế giới biến ảo này như một ngôi sao mờ dần buổi bình minh, một chiếc bọt
trên giòng sông, một ánh chớp trong đám mây hè, một ngọn đèn le lói, một bóng
hình, một giấc mộng"
Lý do của sự chấp thường là thiếu sót hai thái
độ thực nghiệm và phương tiện thường được đề cao trong đạo Phật. Thái độ thực
nghiệm tức là tìm cách sống gần sự vật, để cho ý niệm của mình về sự vật phù
hợp trong mỗi giây phút với sự vật. Như trong câu chuyện, nếu không nhìn thấy
ánh sáng thì anh mù vẫn có thể dùng giác quan khác để biết đèn sáng hay đèn
tắt, chẳng hạn như lấy tay đo nhiệt độ của cây đèn. Không có thực nghiệm thì
con người sẽ chấp vào một ý niệm của mình, một ý niệm tách rời sự vật.
Thái độ phương tiện nghĩa là hiểu rõ phương
tiện, và hiểu rằng phương tiện không phải là chân lý, rằng ngón tay (chỉ mặt
trăng) không phải là mặt trăng. Người mù trong câu chuyện không hiểu
phương-tiện-đèn là gì, không hiểu chức năng của nó. Ta lại nghĩ đến những kẻ
chấp nhận chủ thuyết này nọ, mà không hề thấu hiểu rằng những chủ thuyết đó
chỉ là những phương tiện cần phải được ứng dụng tùy theo hoàn cảnh.
Nhưng cái nguy hại nhất của sự mù lòa, ngu dốt,
không phải do chính sự ngu dốt này mà do những bộc phát tình cảm từ đó đưa
tới. Nghĩ rằng mình mù lòa đưa tới mặc cảm tự ti, sự buồn bã, chua xót, trách
đời. Nghĩ rằng mình có ánh đèn che chở đưa tới thái độ ngạo mạn, hung hăng,
gây gổ. Ta thấy vậy mà chép miệng than rằng: Ôi! trên thế giới này, những kẻ
trái lý, sai lầm, ngu si, đần độn nhiều lắm thay! Chỉ khác với câu chuyện trên
là khi nghe nói "đèn tắt rồi", người mù liền tỉnh ngộ, trong khi đó nói lên sự
thật cho những kẻ "có mắt không ngươi" lại như chế dầu vào lửa, càng làm cho
họ thêm hung hăng...
Bàn về thiên hạ mãi rồi, Nguyên Si mới vỗ đầu
chợt nhớ tới mình vốn cũng là một phần của thiên hạ. Ôi! đa tạ đức sinh thành
đã đặt tên cho ta là Nguyên Si. Mỗi lần ta tự gọi tên, cũng là một lời tự nhủ:
Si ơi là Si ! Ngu ơi là ngu... Chân lý thì vô cùng tận mà tâm trí ta thì bé
nhỏ vô cùng. Chẳng khác chi kẻ mù với một cây đèn đã tắt. Thế rồi, từ khiêm
tốn ta đi tới buồn lo, lo mãi rồi thì đi kiếm sách đọc, kiếm sách đọc thì gặp
một bài thơ của Thiền sư Vạn Hạnh, ý nhị vô cùng :
Thân như điện ảnh hữu hoàn vô
Vạn mộc xuân vinh, thu hựu
khô
Nhậm vận thịnh suy, vô bố
úy
Thịnh suy như lộ thảo đầu
phô.
Tạm dịch là :
Sự vật như bóng chớp, có rồi lại
không
Cây cối vào xuân thì tươi,
đến thu lại khô
Mặc kệ thịnh suy xoay vần,
không lo sợ gì
Thịnh suy chỉ như hạt
sương trên đầu ngọn cỏ.
Ôi! Sự vật như bóng chớp, như hạt sương, như
bèo bọt. Có không hay thịnh suy chỉ là hai trạng thái của một sự vật biến
chuyển, hai trạng thái do tâm ta phân biệt mà thôi. Có chi mà lo sợ buồn rầu,
có chi mà kiêu ngạo hung hăng? Phải rồi! Anh bạn mù ơi, độc giả mù ơi! Đừng có
lôi thôi nữa.
Hãy tắt đèn trên câu chuyện này đi, mà ra giòng
sông nhìn bọt nước vỡ tan, ra cánh đồng nhìn hạt sương bốc theo làn gió ấm.
Nguyên Si
(*) Dịch thoát theo quyển "101 chuyện
Thiền" ("Zen flesh, Zen bones") do Paul Reps soạn.
|