|
BƯỚC ÐẦU TÌM HIỂU
VỀ
ÂM NHẠC PHẬT GIÁO
ÐỒNG THÀNH
Âm-nhạc, một loại hình nghệ thuật gắn
liền với đời sống con người. Với tôn giáo âm nhạc là một phương tiện thực
nghiệm tâm linh, một hình thức biểu hiện niềm tin thiêng liêng. Mang tinh thần
giáo lý từ bi và giải thoát, lễ nhạc Phật giáo (PG) là phương tiện đem đến
người Phật tử một đời sống thanh thản và hướng thượng. Trong bài này, chúng
tôi bước đầu tìm hiểu những bước hình thành của âm nhạc trong PG qua các nền
văn hóa.
Vốn là một phương tiện biểu hiện cảm
xúc và tư tưởng, xưa nay âm nhạc vẫn luôn là một hình thức sinh hoạt tinh thần
không thể thiếu trong đời sống con người, suốt cả chiều dài lịch sử. Khi đề
cập đến vai trò của âm nhạc trong cuộc sống, dù rằng có rất nhiều quan điểm
khác nhau, nhưng không một ai có thể phủ nhận một sự thật là âm nhạc luôn gắn
liền với cuộc đời của mỗi người. Từ khi còn nằm trong nôi, con thơ đã nghe
được lời ru ngọt ngào tha thiết của mẹ hiền. Rồi khi một ai đó đi về cõi vô
biên, những âm thanh thống thiết, xót xa của nhạc tang lại trầm bổng ngân vang
nơi nấm mồ hoang liêu, cô quạnh.
Thưở Ðức Phật còn tại thế, các vị Tỳ
Kheo tu tập rất tinh cần. Ngoài việc khất thực, nghe pháp hay giáo hóa quần
chúng, họ dành toàn bộ thời gian còn lại cho việc tu tập thiền quán. Lúc ấy,
âm nhạc chỉ phù hợp với người cư sĩ tại gia, còn đối với Tăng đoàn thì âm nhạc
được xem là không phù hợp lắm vì nó thường gợi lên những tình cảm bi lụy,
quyến luyến, làm xáo động tâm thức và gây ra nhiều trở ngại cho sự thăng hoa
của tâm linh. Mỗi khi tụ hội và ôn lại những lời dạy của Ðức Phật, chư vị Tỳ
kheo chỉ tụng theo ngữ điệu thông thường, không có nhạc cụ, và dĩ nhiên cũng
không tán tụng du dương như thời nay. Kinh Tỳ Ni Mẫu có kể chuyện một Tỳ kheo
nọ rất đam mê âm nhạc. Vị ấy thường hay tấu lên những khúc nhạc véo von khi
tụng lời Phật dạy. Khi hay tin này, Ðức Thế Tôn liền quở trách và cấm không
cho vị ấy sử dụng âm nhạc nữa. Âm nhạc không những làm nhiễu loạn tâm tư của
kẻ phàm phu mà ngay cả tôn giả Ðại Ca Diếp cũng bất giác rung chân nhịp theo
từng âm điệu trong lúc 500 vị tiên nhân đang vui đùa ca múa. Ðối với hàng Phật
tử tại gia, Ðức Thế Tôn cho phép họ được ca múa, đánh đàn, thổi sáo, tấu nhạc
để tỏ lòng thành kính của mình, tán thán và cúng dường lên Tam bảo. Người Phật
tử Ấn Ðộ thời bấy giờ thường dùng điệu Raga, một làn điệu âm nhạc nhịp nhàng,
êm ái cổ xưa để bày tỏ niềm tri ân với Ðức Phật. Âm nhạc PG được hình thành từ
thời điểm này.
Ðức Phật luôn nhắc nhở các đệ tử của Ngài rằng
sự tham đắm, luyến ái, chính là cội gốc của sinh tử luân hồi, người nào chưa
đoạn trừ được tham ái thì vẫn cứ mãi chìm đắm trong dòng đời khổ đau chập
chùng. Do vậy, Ngài khuyên những người xuất gia cần phải nhiếp tâm tu trì,
không rong ruổi theo thế gian; thay vì tìm kiếm niềm vui trong âm nhạc như
người thế tục thì hàng xuất gia nên tìm đến niềm an lạc chân thật kỳ diệu
trong thể tánh thanh tịnh của mình. Hầu hết giới luật dành cho người xuất gia
cũng như giới Bát quan trai của người Phật tử đều răn cấm các giới tử không
được biểu diễn hoặc xem nghe âm nhạc. Kinh Phạm Võng Bồ tát giới có nói:
"Chẳng được đi xem hát, nghe nhạc, chơi cờ, đánh bạc.". Như vậy ngay cả hàng
Bồ tát mới phát tâm cũng còn phải giữ cấm giới về âm nhạc. Còn đối với các bậc
Bồ tát thượng thừa trở lên, âm nhạc là một trong những phương tiện hữu hiệu
cho việc hóa độ chúng sinh. Tuy các Ngài đàn hát, ca muá hay làm các việc thế tục để tùy thuận
chúng sinh, nhưng không một mảy bụi trần nào có thể bám vào tâm thể thanh tịnh
chói ngời, không một âm thanh sắc tướng nào có thể lay chuyển tâm kim cang bất
hoại của các Ngài. Khi xưa, cũng vì phương tiện độ sinh mà Ðức Phật phải dùng
đến âm nhạc. Căn bản Tạp sự, quyển 38, có nói: "Ðức Phật vì muốn độ nhạc thần
Càn thát bà vương Thiện Ái, đã lên trời tấu đàn không hầu lưu ly ngàn dây"…
Sau khi Ðức Phật nhập Niết bàn, PG
Ðại thừa được hình thành và phát triển mạnh mẽ tại Ấn Ðộ, tạo nên một sinh khí
mới, một sự thay đổi lớn lao trong tư tưởng triết học và hệ thống nhận thức
luận PG. PG Ðại thừa với tinh thần nhập thế tích cực, với một thaí độ phóng
khoáng, cởi mở đã đưa ra nhiều hình thức hoằng pháp khác nhay, trong đó âm
nhạc PG có một vai trò quan trọng. Quan niệm về việc cấm đoán sử dụng âm nhạc
trong hàng xuất gia cũng có nhiều thay đổi, nhất là sau khi Bồ tát Mã Minh (TK
2 TL) tự mình thỉnh chuông đánh trống, điều hoà cung bậc đàn sáo, dùng âm nhac
để diễn thuyết yếu nghĩa của Phật pháp, khiến cho 500 vị vương tử hồi tâm,
cùng xin xuất gia.
Khi PG được truyền sang Trung Quốc,
một trong những mảnh đất văn hóa và thi ca của phương Ðông, thì quan điểm về
âm nhạc trong PG thay đổi rất nhiều. Từ xa xưa, người Trung Quốc rất say mê âm
nhạc. Rất nhiều bài ca, câu hát thâm tình của họ được ghi lại đầy đủ trong
Kinh Thi. Âm nhạc dân gian Trung Quốc phát triển mạnh đến nỗi các vị hoàng đế
phải xây dựng các nhạc cung để nghiên cứu chúng. Người Trung Quốc rất coi
trọng lễ nhạc. Ðối với họ, "lễ là dưỡng", nghĩa là nuôi dưỡng tính trung
chính, hoà ái, tôi luyện nhân cách của mỗi người; còn "nhạc là vui, vui thì
an, an ắt lâu dài" tức là nhạc tôi luyện tính hoà ái, nhường nhịn, tạo sự hoàn
thuận cho làng xóm, thanh bình cho quốc gia. Với một quốc gia mà âm nhạc được
đề cao như thế, thì việc đưa PG vào chủ đề chính của nền thi ca, âm nhạc dân
gian là một việc làm rất có ý nghĩa trong việc hoằng pháp lợi sinh. Chính vì
lẽ đó, chư vị Tổ sư đã nhanh chóng phát triển loại hình âm nhạc PG dưới nhiều
hình thức khác nhau. Theo ông Tế Văn Ðình, một chuyên gia về âm nhạc dân gian
Trung Quốc, âm nhạc PG đã xuất hiện tại Trung Quốc cách đây hàng ngàn năm.
"Ðiệp luyến hoa" là một trong nhiều ca khúc dân gian nổi tiếng được mô phỏng
theo các ca khúc PG được sáng tác dưới triều Tống. Kinh điển Ðại thừa thường
diễn tả hình ảnh chư Thiên trỗi nhạc, rải hoa cúng dường Ðức Phật và các vị
Thánh tăng. Kinh A Di Ðà cũng mô tả những âm thanh siêu thoát trong cảnh giới
Tịnh độ. Các công trình kiến trúc PG cũng nổi bật với hình ảnh các thiên thần
đang đàn ca, tấu nhạc, thổi sáo trong lúc Ðức Phật thuyết pháp. Trong Ðại Trí
Ðộ Luận, Bồ tát Long Thọ có viết: "Bồ tát muốn thanh tịnh cõi Phật thì phải
dùng âm nhạc hay, muốn cho chúng sinh trong quốc độ nghe được nhạc hay thì tâm
họ phải nhu nhuyến. Tâm nhu nhuyến thì việc hoá độ được dễ dàng. Vậy nên hãy
dùng âm nhạc để cúng dường chư Phật". Tiến sĩ Cao Nhã Lợi, một nhà nghiên cứu
âm nhạc PG Trung Quốc, cho rằng PG Ðại thừa có một quan niệm rất phóng khoáng
về âm nhạc: "thay vì lẩn tránh âm nhạc một cách tiêu cực, hãy sử dụng chúng
với một tinh thần cởi mở, tích cực". Chính quan điểm tiến bộ này đã làm cho âm
nhạc ngày càng được thịnh hành trong các vùng PG Ðại thừa và rồi nó trở thành
một nét văn hóa đặc trưng của truyền thống này. Hiện nay các nhà nghiên cứu âm
nhạc Trung Quốc đã sưu tầm các tác phẩm âm nhạc PG cổ và hiện đại vào một bộ
sưu tập gồm 50 quyển. Hầu hết, các chuyên gia âm nhạc PG tại Trung Quốc và Ðài
Loan đều phân loại âm nhạc PG là hai loại chính đó là: lễ nhạc PG và âm nhạc
PG thông thường.
Lễ nhạc PG là một loại âm nhạc thuần
túy mang tính tôn giáo, bao gồm các nghi lễ thường nhật trong các tự viện do
các vị xuất gia thực hiện. Ðối với các vị Tỳ kheo, lễ nhạc PG là một phương
tiện để biểu lộ niềm tin, một trong những phương tiện tu tập, vì thế nó không
bị ràng buộc vào một hình thức nghệ thuật cố định nào cả.Từng lời kinh sâu
lắng, thanh tao hòa vào trong hương trầm quyện bay và nhịp điệu, âm vang thanh
thoát của các pháp khí như chuông mõ, khánh, đẩu
để rồi ngân vang trong khung cảnh trầm tịch của chốn thiền môn đã tạo nên một
thế giới tâm linh siêu phàm thoát tục. Trong cảnh giới ấy, chân lý và tinh túy
PG được thể hiện qua những giai âm, thanh điệu một cách kỳ diệu. Khi chứng
kiến được cảnh giới ấy, ngay cả những người bình thường cũng cảm thấy lòng
mình bỗng trào dâng một niềm hỷ lạc. Tác phẩm "Văn hóa khổ lữ" của Thừa Thu Vũ
có kể một câu chuyện nói lên sự vi diệu của lễ nhạc PG: Khi còn trẻ, ông Vũ là
một cậu bé kháu khỉnh, dễ mến. Một hôm có một toán người lạ mặt đến dụ dỗ rồi
bắt ông và mang về làng của họ. Trời tối đến, cả đoàn người ghé vào một ngôi
nhà để nghỉ qua đêm rồi sáng mai đi tiếp. Trong đêm thanh vắng, tiếng tụng
kinh của các vị Tăng trong chùa ngân xa vang vọng, làm cho đoàn người ai nấy
đều hồi tâm hướng thiện. Họ cảm thấy hối hận đối với việc làm của mình. Sáng
hôm sau, họ liền mang ông Vũ trả lại nơi cũ. Lễ nhạc PG với những âm điệu u
huyền luôn diễn tả những tư tưởng triết lý thâm sâu, luôn khơi nguồn cho dòng
suối từ bi tuôn trào bất tận, và đôi khi nó cũng trở thành một thứ lương dược
xoa dịu bao nỗi đau sâu kín trong mỗi người. Huệ Quán là một sinh viên tại một
trường đại học ở Ðài Loan. Lúc tốt nghiệp đại học cũng chính là lúc cô rơi vào
thảm cảnh oan nghiệt của gia đình. Cô cảm thấy đau xót, tuyệt vọng và không
còn tha thiết với cuộc sống nữa. Theo lời khuyên của một người bạn, cô đã tham
dự một khóa tu tại một ngôi chùa hẻo lánh trên núi cao. Một đêm nọ, khi đang
trầm ngâm về cuộc đời bất hạnh của mình, cô bỗng nghe tiếng tụng kinh cùng âm
điệu nhịp nhàng của chuông, mõ từ xa vọng lại, rồi một sự ấm áp lạ lùng tỏa
khắp cõi lòng giá buốt và trống vắng của cô, bao nhiêu phiền lụy, bao nỗi thất
vọng chán chường đều tan biến và thay vào đó là một niềm thanh thản an lạc vô
biên. Ngay ngày hôm sau, cô liền xin quy y và xuất gia đầu Phật.
Loại âm nhạc PG thông thường là những
bài hát, những ca khúc, các điệu hợp xướng mang chủ đề PG. Âm nhạc PG mang âm
điệu thâm trầm, sâu lắng, phát xuất từ quan niệm cuộc đời như một giấc mơ, một
huyễn cảnh. Các ca khúc PG đều có khuynh hướng thức tỉnh những ai còn mãi đắm
say trong cõi vô thường, thôi thúc người nghe hãy chọn cho mình một lý tưởng
sống cao đẹp. Ngày nay nhân loại đang hướng về cội nguồn dân tộc, tìm lại
những giá trị luân lý đạo đức mà tổ tiên đã hun đúc qua bao thế hệ, vì thế
việc bảo tồn và phát triển các hình thức nghệ thuật, trong đó có âm nhạc tôn
giáo, là vô cùng cần thiết. Vấn đề đặt ra cho các nhà sáng tác âm nhạc PG hiện
nay là phải làm sao cho các bài hát PG không bị ảnh hưởng theo xu hướng thế
tục, và làm cách nào để mỗi ca khúc PG hội đủ hai yếu tố chân lý và nghệ
thuật, trên cả hai phương diện nội dung và hình thức. Hoà thượng Tâm Ðịnh,
viện chủ Phật Quang Sơn tại Ðài Loan nói rằng âm nhạc là một hình thức hữu
hiệu nhất để chiếm được tình cảm của quần chúng. Nếu âm nhạc PG đổi mới quá
nhiều theo khuynh hướng thế tục thì nó sẽ không gợi lên những tình cảm tôn
giáo sâu sắc. Nhưng vì là một phương tiện đưa đến giác ngộ nên âm nhạc PG có
thể làm cho người đời gần gũi với PG hơn, và đó cũng là phương tiện cần thiết
để thức tỉnh mọi người hướng về chân trời giải thoát.
Hiện nay, Ðài Loan là nơi mà âm nhạc
PG đang phát triển nhanh nhất. Từ năm 1979, Ðại sư Tinh Vân, vị khai sáng Phật
Quang Sơn, đã nghiên cứu kết hợp những yếu tố của âm nhạc phương Tây và lễ
nhạc PG để sáng tác một thể loại âm nhạc PG sinh động mới mẻ, phù hợp với trào
lưu và thị hiếu âm nhạc hiện đại. Phật Quang Sơn đã tổ chức rất nhiều buổi
biểu diễn âm nhạc trong nước và đã cử các đoàn âm nhạc biểu diễn tại Nhật Bản,
Hồng Kông và Châu Âu. Vào tháng 11/2000, đoàn âm nhạc Phật Quang Sơn sẽ biểu
diễn tại Ðông Nam Á. Ðiều đáng chú ý là các buổi biểu diễn âm nhạc PG của Phật
Quang Sơn và các tổ chức PG khác tại Ðài Loan luôn thu hút đông đảo khán giả
tham dự. Trong một buổi trình diễn nhạc giao hưởng PG được tổ chức vào đầu năm
nay tại Phật Quang Sơn, một số học giả bày tỏ mối lo ngại về xu hướng thế tục
hóa âm nhạc PG. Song, cũng có nhiều ý kiến cho rằng âm nhạc PG hiện đại phải
mang một tinh thần phóng khoáng, không nên quá thiên về tình cảm tôn giáo,
miễn sao cho thính giả cảm thấy thanh thản, an lạc khi nghe một bản nhạc PG.
Giới trẻ tại Ðài Loan rất thích các đĩa nhạc PG mang phong cách hiện đại.
Ngoài các phim truyện PG, có nhiều album âm nhạc PG đã phát hành được hàng
trăm ngàn bản và có cả album được chọn cho các giải thưởng nghệ thuật như
album: Chú Ðại Bi và Lục Ðộ Mẫu Tâm chú.
Trong thời đại mới, khi âm nhạc PG
đang trở thành một nhu cầu mới của quần chúng đặc biệt là các Phật tử, các nhà
soạn nhạc cần phải có một cách nhìn mới về việc sáng tác nhạc PG. Họ cần phải
thấy rõ sự nguy hiểm của những loại âm nhạc thiếu văn hoá đưa người nghe đến
chỗ bi lụy, tuyệt vọng, chán chường hay mất đi chí cầu tiến của mình. Bản thân
các nhà sáng tác nhạc PG cần phải ý thức được sứ mạng cao cả của mình là cho
ra đời những ca khúc PG mang tính luân lý, giáo dục, giúp cho người nghe thâm
nhập diệu lý nhân quả, vô thường, từ bi, vô ngã, để từ đó họ có thể thực hiện
một nếp sống lành mạnh, hướng thượng, vị tha để rồi tự mình tận hưởng niềm
hạnh phúc chân thật ngay trong đời sống hiện tại của mỗi người.
ĐỒNG THÀNH
|
