Phật Đản: Tản Mạn
Chuyện Xa
Thích Nguyên Hiệp

Khu phố này không
có chùa, chỉ có một ngôi đền nhỏ của Ấn giáo và
một nhà thờ Thiên chúa giáo. Ngôi đền nằm đầu
con phố, dù rất nhỏ nhưng các sinh hoạt tín
ngưỡng vẫn luôn diễn ra, và đôi khi có cả những
lễ hội lớn - những khi như vậy người ta phải tận
dụng con đường phía trước; còn ngôi nhà thờ thì
nằm cuối con phố, nơi mỗi chủ nhật tiếng cầu
kinh vẫn đều đặn vang lên.
Khu phố này có số
ít người theo Phật giáo, cũng không chắc là
thuần tuý theo Phật giáo mà có thể cùng một lúc
theo hai tôn giáo, tức họ là tín đồ của Ấn giáo,
nhưng vẫn tôn kính đức Phật và có những sinh
hoạt tín ngưỡng liên quan đến Phật giáo. Hôm rồi
ở tại ngôi đền, một nhóm người đã mang một bức
tượng Phật và một tấm ảnh của B. R. Ambedkar đặt
bên cạnh ngôi đền và thực hiện một buổi lễ,
không rõ là lễ gì, nhưng tôi thấy cậu con trai
của chủ nhà cũng tham gia vào buổi lễ đó. Chủ
nhà của tôi là người theo Ấn giáo.
Không biết vì do
ngôi đền quá nhỏ và bên trong đã đặt tượng Thần
Ganesha nên người ta không thể đặt thêm tượng
Phật và tấm hình của B. R. Ambedkar vào để làm
lễ, hay vì một lý do khác. Tượng Phật đặt ở đó
từ đêm hôm trước và đến cuối ngày hôm sau thì
được mang đi.
Maharastra được
xem là địa điểm khởi phát Phật giáo Đại thừa.
Điều này được nghĩ như vậy bởi vì Long Thọ và
những nhà Đại thừa danh tiếng về sau xuất thân
từ vùng đất này. Tuy nhiên đây chỉ là một giả
thiết, bởi cũng có ý kiến cho rằng Phật giáo Đại
thừa phát khởi từ vùng Bắc Ấn chứ không phải
phía Nam.
Với người Phật tử
ở đây, hình thức bộ phái Phật giáo là gì có lẽ
không phải là vấn đề đáng quan tâm. Người Phật
tử phần lớn đều là dân nghèo, hầu hết trở lại
với Phật giáo từ sau phong trào phục hồi Phật
giáo của B. R. Ambedkar, niềm tin đôi khi vẫn
còn trộn lẫn trong Ấn giáo. Và những giá trị
Phật giáo mà B. R. Ambedkar cổ suý cho việc phục
hưng Phật giáo không nằm nơi danh xưng bộ phái
Theravada hay Đại thừa, mà ở nơi đức Phật, với
sự giải thích theo cách riêng của ông. B. R.
Ambedkar cũng xuất thân từ bang Maharastra.
Những tín đồ Phật
giáo theo phong trào B. R. Ambedkar kỷ niệm ngày
sinh của ông long trọng không kém ngày Đản sinh
của đức Phật. Phật giáo bị lãng quên một thời
gian dài ở vùng đất này. B. R. Ambedkar là một
trong những nhân vật đã làm sống lại Phật giáo,
đem nó vào lại cuộc đời, đến với những cộng đồng
người nghèo và ngoài lề xã hội. Những đặc tính
của đạo Phật như tình thương, bình đẳng, tình
tương ái… được đề cao để khuyến khích những con
người bần cùng nỗ lực vượt lên thân phận nghèo
hèn của họ. Công lao của ông thật to lớn. Ông
như một vị Bồ-tát của những Phật tử nơi đây. Tuy
nhiên, vì cái gốc tôn giáo và văn hoá nơi mỗi
người dân đã quá vững chắc, một phong trào dù
khởi xuất có mạnh mẽ, không dễ thay đổi được
nhiều điều.
Những Phật tử, sẽ
giữ được đạo bao lâu nếu họ không có những cơ sở
sinh hoạt tín ngưỡng riêng, và những giá trị của
tôn giáo mà họ đang theo không được bồi đắp liên
tục và không có những người thực hiện công việc
truyền trao giáo lý Phật giáo cho cộng đồng? Sự
suy thoái Phật giáo tại Ấn Độ trước đây, có
người cho rằng thực ra Phật giáo không biến mất,
mà đã bị sáp nhập vào trong Ấn giáo. Bởi vì sau
đức Phật diệt độ vài thế kỷ, khi những yếu tố lễ
nghi được các Phật tử coi trọng, Phật giáo đã đi
quá gần đến với Ấn giáo. Và rồi khi đội ngũ Tăng
sĩ Phật giáo suy yếu, Phật pháp không được
truyền trao liên tục trong cộng đồng, người dân
thì đặt niềm tin tôn giáo chủ yếu vào nghi lễ,
mà nghi lễ lại không khác mấy với nghi lễ Ấn
giáo, dần dần cái mạnh đã dung nạp cái yếu!
Hôm Giáng sinh
năm ngoái, tôi rất ngạc nhiên khi thấy ngay đầu
khu phố những giáo dân Thiên chúa giáo đã treo
một tấm biển rất lớn, trên đó in dòng chữ Kính
mừng Giáng sinh với hai bên hai bức hình Thần
Ganesha và Chúa Jesus. Thần Ganesha là vị thần
quan trọng trong tín ngưỡng Ấn giáo. Một niềm
tin tôn giáo khác du nhập vào mảnh đất này đôi
khi cũng phải “kiêng nể” Thần; nói khác hơn,
người ta có cân nhắc về một niềm tin đã vượt qua
khỏi tín ngưỡng và trở thành nguồn văn hoá chung.
Những người truyền đạo Thiên chúa không dám phủ
nhận tình cảm văn hoá đó của dân chúng, nhưng họ
có rất nhiều cách để giữ tín đồ và không để tôn
giáo của họ bị sáp nhập vào trong nền tín ngưỡng
bản địa có truyền thống lâu dài và vững chắc này.
Nhìn cộng đồng Thiên chúa giáo ở vùng này tổ
chức lễ Giáng sinh, thấy được cách họ liên kết
cộng đồng, giữ đạo tín đồ và giữ những nét đặc
trưng của tôn giáo họ như thế nào.
Thỉnh thoảng, vì
công việc tôi phải đi qua lại giữa hai thành phố
Mumbai và Pune. Con đường cao tốc nối hai thành
phố này được xem là một trong những con đường
đẹp và hiện đại của Ấn. Con đường dài hơn 120 km
băng qua nhiều đường hầm, vượt qua những ngọn
đồi, qua những nơi nghỉ dưỡng với những khu biệt
thự sang trọng dành cho giới giàu sang. Nhưng xã
hội, có giàu thì có nghèo, có sang thì có hèn,
có những ngôi biệt thự xinh đẹp thì cũng có
những khu nhà rách nát mà đôi khi có tên gọi
khác là khu ổ chuột.
Trong một lần từ
Mumbai trở lại Pune, tình cờ tôi nhìn thấy một
lá cờ Phật giáo được cắm lên nơi một khu dân cư
nghèo. Một lá cờ Phật giáo nếu được cắm nơi một
ngôi chùa nào đó có lẽ sẽ không gợi lên nhiều
chú ý, nhưng khi nó phất phơ nơi một khu lao
động nghèo thì có gì đó khiến mình phải để tâm
đến. Và từ nhìn thấy lá cờ, tôi phát hiện có một
bức tượng Phật nằm phía dưới lá cờ, và từ nhìn
thấy bức tượng Phật, tôi phát hiện ra ngôi chùa
nhỏ nằm ở bên cạnh.
Ngôi
chùa, có kiến trúc như một ngôi đền Ấn giáo, bé
nhỏ như bao ngôi nhà rách nát trong khu lao động
này. Ở trong một cộng đồng dân cư như vậy, ngôi
chùa cũng phải như vậy. Chắc sẽ khó coi lắm nếu
ở đó ngất ngưỡng một ngôi chùa cao to, mang danh
hiệu nhất nhì này kia. Ngôi chùa như vậy mới gần
gũi được với những con người khốn khó kia. Phật
của những dân nghèo thì cũng phải như dân nghèo!
Khu dân cư nghèo
này có lẽ chỉ mới trở lại với Phật giáo từ sau
phong trào của B. R. Ambedkar. Trong khi những
nơi khác, các Phật tử mới không dựng lên được
một ngôi chùa cho mình vì số lượng tín đồ ít ỏi
và rải rác, thì ở đây họ dựng được, bởi vì dù
nghèo nhưng họ có cả một cộng đồng. Chùa và
tượng là vật bên ngoài, nhưng qua chùa và tượng
người ta tìm về Phật bên trong!
Ở Ấn Độ, đi đâu
cũng thấy đền, ngoài một số ngôi đền lớn, còn
hầu hết đều nhỏ, và rất nhỏ, đôi lúc như một cái
am. Người Ấn giáo mỗi khi đi qua những ngôi đền,
hoặc sẽ xá lạy, hoặc cúi người, hoặc làm những
dấu thánh của riêng tôn giáo họ. Người ta cúi
đầu trước những ngôi đền bởi vì niềm tin, vì văn
hoá. Con người có cần cúi đầu trước những giá
trị văn hoá truyền thống không? Chính sự cúi đầu
trước những ngôi đền, người Ấn tạo nên được con
người văn hoá của riêng dân tộc họ, khó có gì
làm thay đổi hay xói mòn.
Ngôi
chùa hiện hữu trong cộng đồng, người Phật tử cúi
mình khi đi qua, dù chỉ mơ hồ, cũng hình thành
nên trong họ những giá trị văn hoá riêng. Khi
chùa không có, người Phật tử không có nơi chốn
để gặp gỡ, đời sống văn hoá tôn giáo dần bị mai
một; hay khi có chùa, nhưng chùa bị quá nhiều
yếu tố ngoại lai sáp nhập, và rồi khi người ta
cúi mình trước một ngôi chùa, cùng một lúc lại
nhận quá nhiều nguồn văn hoá, và rồi cái nào
mạnh cái đó vượt qua cái yếu…
Tháng Tư, lại đến
mùa Phật đản. Đối với người đệ tử Phật, Phật Đản
là một ngày lễ thiêng liêng, tất nhiên rồi! Ở Ấn
Độ, dù số lượng tín đồ Phật giáo không còn là
bao, nhưng Phật Đản (Buddha Jayanti / Purnima)
vẫn được xem là một ngày lễ quốc gia, và dân
chúng được nghỉ việc vào ngày này. Trước Phật
Đản, một vài tờ báo còn nhắc nhở dân chúng nên
đóng cửa tiệm, nên nghỉ buôn bán, hoặc chí ít
nên giảm số giờ mở cửa… Thì chỉ nhắc vậy thôi,
giới công chức rõ ràng ở nhà rồi, còn những
người buôn bán và làm công việc tự do thì có
quyền của họ, có lẽ ở đâu cũng vậy.
Chỉ là một bài
viết tản mạn nhân mùa Phật Đản, như là những
chia sẻ về những gì cảm nhận được trong những
tháng ngày sống nơi mảnh đất mà Phật giáo được
khai sinh này.
Thích Nguyên Hiệp


|