Đặc Điểm Tâm Lý
Của Tuổi Thiếu Niên Phật Tử
Quảng Trí
Lứa tuổi thiếu
niên là lứa tuổi có nhiều biến động trong tâm lý,
là lứa tuổi mà nhân cách con người bắt đầu quy
tụ và nẩy nở. Ở lứa tuổi này, trong các em có
một sức sống mạnh mẽ và đồng thời đây cũng là
lứa tuổi mà sự cân bằng bị phá vỡ.
Các em thiếu niên
không còn là trẻ em, nhưng cũng chưa hẳn là
người lớn. Ở các em còn thiếu kinh nghiệm, kiến
thức còn non kém. Nếu như thiếu sự giúp đỡ, giáo
dục đúng đắn, kịp thời của người lớn thì các em
rất dễ bị ngã vào những vấn đề tiêu cực của cuộc
sống.
Chính vì thế,
giáo dục thiếu niên Phật tử là một vấn đề rất
cần thiết cho tương lai của đạo pháp và dân tộc.
Người trồng cây muốn thu hoạch được nhiều hoa
lợi thì phải chăm bón ngay khi cây đang còn non.
Chúng
ta muốn tương lai của đạo pháp - dân tộc - giống
nòi được rạng rỡ thì không thể không lưu tâm đến
công tác giáo dục thế hệ trẻ, nhất là lứa
tuổi thiếu niên.
Để công tác giáo
dục cho thiếu niên Phật tử đạt được kết quả tốt,
thiết nghĩ chúng ta cần tìm hiểu những đặc điểm
tâm lý của các em.
Ở lứa tuổi thiếu
niên, do sự biến đổi lớn về mặt sinh học, sự
phát triển không đồng đều về các bộ phận của cơ
thể, nhất là ở các chi, làm cho các em thiếu
niên có vẻ lóng ngóng, vụng về, không khéo léo
khi làm việc, thiếu thận trọng, hay làm đổ vỡ…
Điều này gây cho các em cảm giác khó chịu. Hơn
nữa, hệ thần kinh của thiếu niên chưa có khả
năng chịu đựng những kích thích mạnh hoặc tính
đơn điệu kéo dài. Chính điều này thường gây cho
các em tình trạng bị ức chế hay ngược lại là bị
kích động mạnh, dẫn đến những phản ứng tiêu cực,
không đúng với bản chất của các em. Vì thế,
những người làm công tác giáo dục (cha mẹ, quí
thầy, quí cô, các anh chị huynh trưởng, thầy cô
giáo,…) cần phải nhận thấy được vấn đề này để có
sự hướng dẫn và tác động phù hợp. Không nên nói
nặng lời với các em, biết thông cảm và ân cần
khuyên nhủ các em, phải hết sức thận trọng khi
nhận xét các em; không nên chế giễu về sự vụng
về, lóng ngóng của các em.
Vấn đề tiếp theo
là đặc điểm phát triển trí tuệ của lứa tuổi
thiếu niên. Hoạt động trí tuệ của các em thiếu
niên phát triển hơn so với lứa tuổi trước. Các
em có khả năng phân tích, tổng hợp phức tạp hơn
khi tri giác các sự vật, hiện tượng. Trí nhớ
cũng được nâng lên một trình độ cao hơn, ghi nhớ
máy móc dần dần nhường chỗ cho sự ghi nhớ logic
và ghi nhớ ý nghĩa. Vì thế, hiệu quả của việc
ghi nhớ trở nên tốt hơn. Khả năng tập trung sức
chú ý của các em cũng mạnh hơn, bền vững hơn.
Tuy nhiên, tính lựa chọn sự chú ý phụ thuộc rất
nhiều vào tính chất của đối tượng tri giác và
mức độ hứng thú của các em với đối tượng đó. Khả
năng tư duy cũng cao hơn rất nhiều, tư duy trừu
tượng, khái quát phát triển mạnh. Chính những
đặc điểm này đã nâng hoạt động học tập của các
em thiếu niên lên một tầm cao mới, trở thành
hoạt động chủ đạo.
Hoạt động học tập
đã tạo ra những biến đổi chủ yếu nhất trong tâm
lý của các em, trong đó có những biến đổi giữ vị
trí trung tâm trong hệ thống các chức năng tâm
lý và có sự chi phối đến các biến đổi khác. Để
hoạt động học tập của các em đạt được chất lượng
và hiệu quả cao, người lớn cần phải hướng dẫn
cho các em phương pháp tiếp thu và ghi nhớ tài
liệu học tập; hình thành cho các em kỹ năng tách
ý, tách đoạn, lập dàn ý, khái quát vấn đề và
biết cách ôn tập đối với các nội dung học tập;
giải thích cho các em biết được tầm quan trọng
của sự ghi nhớ chính xác các định nghĩa, mệnh đề,
các ý chính của bài học. Người lớn cần có sự
kiểm tra việc ghi nhớ của các em, cũng như trong
quá trình giảng giải thì nên có sự minh họa và
liên hệ với thực tiễn để giúp các em nắm vấn đề
một cách sâu rộng hơn.
Có một điều mà
người làm công tác giáo dục cần phải chú ý đó là
động cơ và thái độ học tập của các em thiếu niên.
Các em có thể có những động cơ và thái độ học
tập khác nhau. Nhà giáo dục phải chỉ cho các em
thấy những mặt tốt, mặt không tốt, mặt tiêu cực
và mặt tích cực của từng động cơ và thái độ học
tập, từ đó giúp các em hình thành những động cơ
và thái độ học tập đúng đắn, phù hợp và có ý
nghĩa nhất.
Các em thiếu niên
không còn là trẻ con nữa. Chính các em cũng ý
thức được vấn đề này. Cho nên các em có nhu cầu
muốn trở thành người lớn, muốn tự khẳng định
mình và muốn được xem là người lớn. Điều này đã
đưa đến sự hình thành tính tích cực xã hội trong
các em. Các em thích được tham gia vào các hoạt
động tập thể, các hoạt động mang tính xã hội.
Các em có nguyện vọng muốn đem lại điều tốt lành
cho mọi người - giúp mọi người trong cơn hoan
nạn, ốm đau; cảm thông sâu sắc với những nỗi khổ
cực, bất hạnh của người khác. Những mong muốn
này thường được các em ý thức rõ ràng, song đôi
khi cũng chưa được ý thức một cách đầy đủ. Hơn
nữa, các em còn có tính bồng bột, thiếu chính
chắn trong suy nghĩ và thiếu thận trọng trong
công việc. Cho nên nhiều người lớn vẫn xem thiếu
niên là trẻ con. Đây là nguyên nhân dẫn đến sự
khó khăn trong mối quan hệ giữa thiếu niên và
người lớn. Khó khăn này sẽ được hóa giải nếu như
người lớn biết tìm cho thiếu niên một vị trí phù
hợp bên cạnh mình, nếu mối quan hệ giữa thiếu
niên và người lớn được xem như là mối quan hệ
“bạn bè”, hoặc là mối quan hệ có tính hợp tác
với những chuẩn mực đặc trưng của người lớn – đó
là sự tôn trọng, tin tưởng và giúp đỡ lẫn nhau.
Đôi khi chính
người lớn đã làm thui chột tính tích cực ấy của
thiếu niên. Sự đánh giá thấp, xem thường và định
kiến của người lớn đối với thiếu niên là nguyên
nhân chủ yếu. Để phát huy tính tích cực xã hội
của các em và hướng những khát vọng của các em
vào mục đích có ý nghĩa nhất định thì người lớn
cần phải tôn trọng các em, biết lắng nghe ý kiến
và không quá khắt khe trong việc đánh giá các em.
Cần tổ chức các hoạt động xã hội có tính tích
cực và tạo điều kiện cho các em tham gia, làm
sao thu hút được sự tham gia của các em một cách
tích cực nhất. Có thể thông qua những hoạt động
tập thể, những buổi sinh hoạt tập thể để giáo
dục cho các em những đức tính cao đẹp, khơi dậy
và làm nảy nở những nghĩa cử cao đẹp trong các
em thông qua những mẫu chuyện, những tấm gương
sáng trong văn học hay trong hiện thực của cuộc
sống, và có thể thông qua sự gương mẫu của chính
bản thân những người đang trực tiếp hướng dẫn,
giáo dục các em. S.Smiles đã khẳng định rằng: “
Sự gương mẫu dù nó có im lặng cách mấy vẫn là
yếu tố giáo dục mạnh nhất trần gian”.
Ở lứa tuổi thiếu
niên, các em bắt đầu biết ý thức về bản thân
mình. Các em biết tự đánh giá mình. Vấn đề này
đã giúp cho các em bắt đầu nhận thức rõ hơn về
bản thân, biết đánh giá về những mặt tốt và chưa
tốt của mình. Sự nghĩ về tự thân, suy ngẫm về
thế giới nội tâm của các em cũng đã mở rộng sang
cả lĩnh vực xúc cảm gắn với sự phân tích, đánh
giá những tình cảm đã trải nghiệm. Vì thế có một
số em tỏ ra hối hận, ăn năn về những tình cảm
không tốt của mình, đôi khi các em căm thù chính
bản thân mình. Sự mặc cảm, tự ty cũng xuất phát
từ đây. Mặt khác, sự tự ý thức của các em thiếu
niên dựa trên cơ sở đánh giá của người lớn,
trước hết là của cha mẹ, của những người lớn
trong gia đình, của những người dạy bảo và hướng
dẫn các em. Do đó, để giúp các em đánh giá phù
hợp về bản thân và không đưa đến những tâm lý
tiêu cực (tự ty, mặc cảm) thì người lớn cần có
sự đánh giá phù hợp về các em; không được phủ
đầu, chụp mũ các em, không nên quá khắt khe với
các em. Cần động viên, khích lệ các em và khen
ngợi các em khi đáng khen. Và một điều không kém
phần quan trọng là người lớn phải tôn trọng và
giữ thể diện cho các em, không nên nói xấu các
em trước đám đông.
Trên cơ sở tự ý
thức và nhận thức về thực tiễn cuộc sống đã hình
thành ở các em thiếu niên khả năng tự giáo dục.
Các em có khát vọng muốn làm chủ những phản ứng,
những cảm xúc và toàn bộ hành vi của mình. Các
em muốn khắc phục những khuyết điểm, sai lầm,
những nét tính cách không tốt và phát huy những
nét tính cách tốt của bản thân. Ở các em có sự
định hình nhân cách của mình, hướng đến những
chuẩn mực đạo đức, những mục đích nhất định. Các
em biết hướng đến tương lai. Ý chí, nghị lực và
tính kiên nhẫn là những yếu tố hết sức quan
trọng, quyết định đến kết quả của quá trình tự
giáo dục ở các em. Vì thế, giáo dục ý chí, nghị
lực và tính kiên nhẫn cho các em là nhiệm vụ hết
sức quan trọng của người làm công tác giáo dục.
Cùng với hướng
phát triển đó, đời sống tình cảm của các em
thiếu niên cũng sâu sắc và phức tạp hơn. Đặc
điểm nổi bật của lứa tuổi này là các em dễ bị
kích động, vui buồn chuyển hóa dễ dàng, tình cảm
còn mang tính bồng bột, hăng say và đôi khi có
sự tự mâu thuẫn. Tuy vậy, tình cảm của các em
cũng đã bắt đầu biết phục tùng lý trí, tình cảm
đạo đức được phát triển mạnh.
Tình bạn bè, tinh
thần tập thể cũng được phát triển mạnh. Tình bạn
của các em hình thành trên cơ sở cùng học tập,
cùng sinh hoạt và cùng chung một sở thích, hứng
thú. Trong quan hệ bạn bè, các em đối với nhau
rất chân tình, cởi mở, sẵn sàng giúp đỡ nhau khi
gặp khó khăn, hoạn nạn. Các em tin tưởng nhau và
kể cho nhau nghe những điều thầm kín nhất của
mình. Các em muốn được hoạt động chung với bạn
như muốn lao động chung, chơi thể thao chung,
giải trí chung…
Bên cạnh lòng
mong muốn giao thiệp với bạn bè, không thể không
kể đến mối thiện cảm và sự quan tâm đến các bạn
cùng lứa tuổi thuộc giới khác. Sự quan tâm này
được biểu hiện khác nhau ở các em trai và các em
gái. Ở các em trai, sự quan tâm đến bạn gái được
biểu hiện dưới hình thức khá thô bạo như kéo tóc
bạn, xô đẩy bạn,… Còn ở các em gái thì đôi khi
được che đậy khá kín đáo.
Ở tuổi
thiếu niên, có em đã có “những rung cảm đặc
biệt” đối với người bạn khác giới. Có thể khẳng
định rằng, đây là hiện tượng bình thường.
Cảm tình và sự thân thiết đối với bạn khác giới
cùng học ở lứa tuổi thiếu niên có ý nghĩa không
nhỏ đối với sự phát triển nhân cách của các em.
Các em có thể động viên, giúp đỡ lẫn nhau, gợi
cho nhau và thúc đẩy nhau làm việc tốt, bảo vệ
lẫn nhau. Đấy là một động lực rất lớn giúp các
em tự hoàn thiện bản thân mình. Tất nhiên, trong
quan hệ nam nữ ở lứa tuổi này cũng có thể có
lệch lạc, đưa các em đến chỗ đua đòi chơi bời,
bỏ cả việc học tập và các công việc khác. Vì thế,
những người làm công tác giáo dục phải thấy được
điều đó để hướng dẫn, uốn nắn cho tình bạn khác
giới ở lứa tuổi này thật lành mạnh, trong sáng,
và cần có sự tác động khéo léo, tế nhị, tránh
những tác động thô bạo đem đến những kết cục
thương tâm. Có những em thiếu niên đã phải tìm
đến cái chết do sự tác động không đúng đắn của
người khác trong quan hệ tình bạn khác giới của
mình.
Nhìn chung, các
em thiếu niên có đặc điểm tâm lý khá phức tạp.
Nếu thiếu thận trọng thì nhà giáo dục rất dễ gây
ra những phảp ứng tiêu cực nơi các em. Giáo dục
cho thiếu niên đã khó, giáo dục cho thiếu niên
Phật tử lại càng khó khăn hơn. Tại vì, trong khi
giáo dục các em theo nền tảng luân lý, đạo đức
của Phật giáo, chúng ta không được phép làm mất
tính cách thiếu niên ở các em. Vì vậy, để có thể
hướng dẫn các em thiếu niên Phật tử theo con
đường Chân - Thiện - Mỹ thì đòi hỏi người làm
công tác giáo dục phải có lòng thương yêu các em.
Điều này thì người Phật tử chúng ta đã sẵn có.
Tuy nhiên, chỉ tình thương thôi thì chưa đủ,
chúng ta phải có sự hiểu biết về đặc điểm tâm
sinh lý của các em, phải hiểu rõ hoàn cảnh, điều
kiện sống của các em; phải có sự khéo léo, thông
minh; phải có sự kiên trì, nhẫn nại và phải có
một tâm hồn tươi trẻ.
Sự
sai
lầm trong lao động, sản xuất có thể sữa đổi
được. Nhưng sự lầm lỗi trong giáo dục, dù là rất
nhỏ cũng khó lòng tẩy sạch. Vì vậy, những ai
làm công tác giáo dục cần phải hết sức thận
trọng.
Quảng Trí
(Nguồn “Tập
San Pháp Luân 19”)
|